Παναγιώτης Λιάκος: "Η μεγαλύτερη πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει ένας μεταφραστής είναι να παραμερίσει εντελώς το «εγώ» του και να υπηρετήσει το ύφος και τη δομή του κειμένου."

Ο Όσκαρ Ουάιλντ υπήρξε ένας από τους πιο αιχμηρούς και γοητευτικούς δημιουργούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας, με το έργο του Η Σημασία του να Είναι Κανείς Σοβαρός (The Importance of Being Earnest) να αποτελεί την επιτομή του βρετανικού πνευματώδους χιούμορ και της κοινωνικής σάτιρας. Η μετάφραση ενός τέτοιου έργου αποτελεί πρόκληση, καθώς απαιτεί την απόδοση της κομψότητας, του λεκτικού παιγνίου και του λεπτού σαρκασμού του Ουάιλντ στη γλώσσα-στόχο.

Ο Παναγιώτης Λιάκος, με βαθιά γνώση της αγγλικής και ελληνικής γλώσσας, ανέλαβε να φέρει στη ζωή το έργο αυτό στη γλώσσα μας. Σε αυτή τη συνέντευξη, μας μιλά για τις προκλήσεις και τις χαρές της μεταφραστικής διαδικασίας, τα πολιτισμικά εμπόδια που έπρεπε να ξεπεραστούν και τη διαχρονική γοητεία του Ουάιλντ, που παραμένει το ίδιο επίκαιρος και απολαυστικός για το ελληνικό κοινό.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στη μεταφορά του πνεύματος και του χιούμορ του Όσκαρ Ουάιλντ στα ελληνικά;

Αρχικά, σας ευχαριστώ θερμά για την φιλοξενία και τις εύστοχες ερωτήσεις σας! Η μεγαλύτερη πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει ένας μεταφραστής καθώς ασχολείται με σπουδαία έργα της ανθρωπότητας, όπως το Η Σημασία του να Είναι Κανείς Σοβαρός του Όσκαρ Ουάιλντ,  είναι να παραμερίσει εντελώς το «εγώ» του και να υπηρετήσει το ύφος και τη δομή του κειμένου. Ο Όσκαρ Ουάιλντ σε αυτή την κωμωδία ηθών βρίσκεται στο αποκορύφωμα της θεατρικής του διαδρομής με μία απαράμιλλη δημιουργία χαρακτήρων, χρήση λεπτής μα κοφτερής ειρωνείας και συγχρονισμένης ατάκας. Δεν έχεις παρά να ακολουθήσεις την «αυστηρή» κατασκευή του οικοδομήματός του, περιθώρια για πιο εκτεταμένες «παραβάσεις», όπως αφήνει με έναν τρόπο η αριστοφανική κωμωδία, δεν υπάρχουν. 

Υπάρχουν λέξεις ή φράσεις στο αγγλικό πρωτότυπο που ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να αποδοθούν στα ελληνικά;

Παρότι οι δύο πρωταγωνιστές του έργου, Τζακ και Άλτζερνον, προέρχονται από τα ανώτερα στρώματα της λονδρέζικης κοινωνίας της εποχής τους, ο Όσκαρ Ουάιλντ τούς βάζει να χρησιμοποιούν και αρκετές εκφράσεις της λεγόμενης καθομιλουμένης. Πρόκειται, προφανώς, για μια συνειδητή επιλογή του, στα πλαίσια του είδους που υπηρετεί και της κατεύθυνσης της σάτιράς του. Στο τέλος της πρώτης πράξης, ο Άλτζερνον αναφέρει χαρακτηριστικά: “I love scrapes”. Ως ρήμα, το scrape σημαίνει «γδέρνω, ξύνω, αποξύω» κάτι. Ως ουσιαστικό, και δη στον πληθυντικό, στην καθομιλουμένη δηλώνει τους «μπελάδες», τις «φασαρίες». Αν και περιπτώσεις σαν κι αυτή επέτασσαν μία πιο διεξοδική έρευνα στα λεξικά, ωστόσο η επαφή με μια λαϊκή χρήση της αγγλικής γλώσσας με συναρπάζει απολύτως, αισθάνομαι ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο προχωρώ όσο βαθύτερα μου επιτρέπουν οι ικανότητες μου μέσα στην αποκάλυψη των μυστηρίων της.

Τα λογοπαίγνια αποτελούν βασικό στοιχείο του έργου. Πώς προσεγγίσατε τη μετάφραση τους ώστε να διατηρήσουν το νόημα και τη χιουμοριστική τους διάσταση;

Ως προς την περίπτωση του κεντρικού λογοπαίγνιου του έργου, που έχει να κάνει με το κύριο όνομα Ernest και το επίθετο earnest, το οποίο ηχεί το ίδιο στα αυτιά των αγγλόφωνων θεατών/αναγνωστών, ακολούθησα την ήδη υπάρχουσα ελληνική μεταφραστική παράδοση του έργου, όπου συναντούμε το ζεύγος Έρνεστ-σοβαρός. Καθότι το χιούμορ του Όσκαρ Ουάιλντ εδώ είναι κομψό και ταυτόχρονα απορρέει από τη δημιουργία απίθανων καταστάσεων και συμπτώσεων, πιστεύω ότι μέχρι την τελευταία φράση του έργου έχουμε αντιληφθεί ως αναγνώστες ποιος είναι ο αντίκτυπος για εμάς και την κοινωνία όταν φοράμε μάσκες που στην ουσία αποκαλύπτουν το σκληρό μας πρόσωπο και την ασυνείδητη στάση μας απέναντι στους άλλους.

Πώς αντιμετωπίσατε τις πολιτισμικές αναφορές που μπορεί να μην είναι άμεσα κατανοητές από το ελληνικό κοινό;

Ο «θείος» Όσκαρ Ουάιλντ, με αυτήν την τόσο ανάγλυφη παρουσίαση μιας κοινωνίας που επιχειρεί να αποδομήσει, έχει κατά έναν μοναδικό τρόπο φροντίσει ώστε όλη αυτή η σύγχρονή του εποχή να επικοινωνεί με το κοινό οποιασδήποτε θεατρικής πλατείας…είτε αυτή η πλατεία βρίσκεται στο Λονδίνο του 1900, τη Νέα Υόρκη του 1930 ή την Αθήνα του 2000. Οι νύξεις ως προς τον υποκριτικό τρόπο συμπεριφοράς των μελών της άρχουσας τάξης της εποχής, για παράδειγμα, αποδόθηκαν από την πλευρά μου με κάποια στοιχεία από την καθαρεύουσα, όπως την συναντάμε στις σάτιρες του Σουρή ή του Μποστ. Όταν πλέον το περιβάλλον αυτών των προσωπικοτήτων έχει γίνει πιο οικείο στον αναγνώστη, οι αναφορές, για παράδειγμα, στην «αγροτική κρίση» (που κορυφώθηκε την διετία 1894-1895 στην Αγγλία, περίοδο συγγραφής του έργου) καταφτάνουν υποδεικνύοντας την οικονομική πτώση μεγάλου μέρους της άρχουσας τάξης, και φυσικά των «αξιών» της.

Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη σκηνή ή διάλογος που θεωρείτε πως ξεχωρίζει ιδιαίτερα στη μετάφραση σας;

Καθώς μετέφραζα, βρήκα εξαιρετικά απολαυστική την τρίτη πράξη του έργου. Η πλοκή κορυφώνεται και ο Όσκαρ Ουάιλντ κινεί εξίσου τον φαρσικό ρυθμό της κωμωδίας του μαζί με το ολοκλήρωμα των χαρακτήρων του, που φτάνουν πλέον και προς την ενδοσκόπησή τους.

Ακολουθήσατε μια πιο πιστή προσέγγιση ή επιλέξατε μια ελεύθερη απόδοση για να πετύχετε το ύφος του συγγραφέα;

Ως προς τη δομή, ακολούθησα οπωσδήποτε με αφοσίωση τον Όσκαρ Ουάιλντ. Απόλαυσα, όμως, ιδιαιτέρως εκείνα τα σημεία που χρειάστηκε να αποδώσω περισσότερο ελεύθερα τα λογοπαίγνια και τα εσωτερικά αστεία για τη λαιμαργία του Άλτζερνον, γιατί μου έδωσαν την ευκαιρία να σκεφτώ τρόπους που θα μπορούσε να «ζωντανέψει» εκ νέου αυτό το έργο και το ιδιαίτερο σύμπαν του για τους αναγνώστες και κατ’ επέκταση τους θεατές του σήμερα.

Πιστεύετε ότι η ελληνική γλώσσα διαθέτει τα εκφραστικά μέσα για να αποδώσει πλήρως το στυλ του Ουάιλντ;

Κάθε γλώσσα έχει τους δικούς της κανόνες, τους δικούς της διαφορετικούς τρόπους να επικοινωνεί το καθημερινό, το γελοίο, το τραγικό. Η περίπτωση του Όσκαρ Ουάιλντ μου θύμισε την υψηλή ειρωνεία, όπως την συναντάμε στα έργα του Μενάνδρου αλλά και την ποίηση του Καβάφη. Υπάρχουν, δηλαδή, εκλεκτικές συγγένειες που βοηθούν αρκετά στο να αποδώσει κανείς το στυλ του Ουάιλντ στην ελληνική γλώσσα.

Υπήρχε κάποιο σημείο όπου χρειάστηκε να κάνετε σημαντικές τροποποιήσεις προκειμένου να διατηρηθεί η ροή και η φυσικότητα των διαλόγων;

Στην πρώτη μεγάλη ρομαντική σκηνή ανάμεσα στη Γκουέντολιν και τον Τζακ, για να αποκτήσει περισσότερη φυσικότητα το ελληνικό κείμενο, «έπαιξα» με τη διττή χρήση της προσωπικής αντωνυμίας “you” στα αγγλικά. Όσο οι δύο ερωτευμένοι συγκρατούν τα αισθήματά τους, επέλεξα να μεταφράζω με τον ελληνικό πληθυντικό ευγενείας, ενώ μετά την αποκάλυψη του ερωτικού ενδιαφέροντος, η χρήση του β’ ενικού βοήθησε στο να αποδοθούν με πιο εύληπτο και εναργή τρόπο οι νέες συναισθηματικές καταστάσεις των δύο ηρώων.

Πόσο σημαντικό θεωρείτε το κοινωνικό σχόλιο που ενσωματώνει ο Ουάιλντ στο έργο του, και πώς αυτό επηρεάζει τη μετάφραση;

Στις θεατρικές κωμωδίες του Όσκαρ Ουάιλντ, το κοινωνικό σχόλιο βρίσκεται πάντοτε στο επίκεντρο. Η κριτική σκέψη του κορυφαίου εστέτ έχει φτάσει στο απόγειό της και πλέον βρίσκει το δρόμο της μέσω της ψυχαγωγίας προς το μυαλό και την καρδιά του θεατή. Θεωρώ ότι κάθε μεταφραστής αυτών των κωμωδιών του Ουάιλντ, διαβάζοντάς τες, συνειδητά ή ασυνείδητα επηρεάζεται από αυτούς τους δύο άξονες: την σάτιρα του συγγραφέα απέναντι στα υψηλότερα στρώματα της βικτωριανής κοινωνίας και τον τρόπο που αυτή (η σάτιρα) καμουφλάρεται εντέχνως μέσα στην πλοκή.

Υπάρχει κάτι που ανακαλύψατε για το έργο ή τον συγγραφέα κατά τη διάρκεια της μετάφρασης που δεν είχατε προσέξει προηγουμένως;

Βεβαίως! Συνήθως για να νιώσει κανείς πόσο απολαυστική είναι μία σάτιρα, θα πρέπει να παρακολουθήσει κάποια θεατρική παράσταση της. Στο Η Σημασία του να Είναι κανείς Σοβαρός αρκεί κάποιος να διαβάσει τυπωμένες ατάκες όπως «Εάν παντρευτώ, θα προσπαθήσω στα σίγουρα να το ξεχάσω!» για να γελάσει και να κατανοήσει πως και μόνο μέσα από την ανάγνωση μπορεί να ψυχαγωγηθεί. Θαύμασα, ακόμη, τις νεαρές ηρωίδες του έργου, Σέσιλυ και Γκουέντολιν, για τον τόσο τολμηρό για την εποχή τρόπο που ξεσκεπάζουν τα ψέματα των δύο πρωταγωνιστών. Κάθε φορά που διαβάζω το έργο, τις βρίσκω και πιο δυναμικές!  

Της Αλεξίας Βλάρα, 23/03/2025