Είδαμε και προτείνουμε: Σκληρές Βιολέτες – Μια Υψηλής Αισθητικής Μουσική Παράσταση-Αφήγηση

 

Η μουσική παράσταση-αφήγηση "Σκληρές Βιολέτες", σε σύλληψη και ερμηνεία της Νένας Βενετσάνου, αποτελεί ένα καλλιτεχνικό γεγονός σπάνιας ποιότητας και συγκινησιακής δύναμης. Μέσα από μια προσεγμένη επιλογή ποιημάτων γυναικών που επέζησαν του πολέμου, το έργο αναδεικνύει τη σχέση της ποίησης με την ανθρώπινη αντίσταση, τη μνήμη και την αξιοπρέπεια.  

Σε μια εποχή όπου ο πόλεμος και η απώλεια άφησαν ανεξίτηλα σημάδια στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, η φωνή των γυναικών που βίωσαν τη φρίκη αλλά μετασχημάτισαν την εμπειρία τους σε τέχνη είναι πιο πολύτιμη από ποτέ. Οι Σκληρές Βιολέτες έρχονται να γεμίσουν ένα κενό, να φέρουν στο προσκήνιο ποιήτριες που δεν σιώπησαν, αλλά μίλησαν για όσα δεν μπορούσαν να ειπωθούν αλλιώς.  

Η δύναμη της Ποίησης ως Μαρτυρία και Αντίσταση

Η επιλογή των ποιημάτων στην παράσταση δεν είναι τυχαία. Οι ποιήτριες που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα, όπως η Nelly Sachs, η Else Lasker-Schüler, η Sarah Kirsch, η Rose Ausländer, η Hannah Arendt, η Simone Weil, η Mascha Kaléko και η Edith Södergran, προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα, αλλά μοιράζονται μια κοινή μοίρα: τη βαθιά εμπειρία της απώλειας, της εξορίας και της ιστορικής καταστροφής.  

Οι λέξεις τους είναι ντοκουμέντα πόνου αλλά και δύναμης. Η ποίηση τους δεν είναι απλώς μια καταγραφή της πραγματικότητας, αλλά μια αντίσταση απέναντι στην απανθρωπιά, μια απόπειρα να δοθεί μορφή στο άρρητο, να αποκτήσει πρόσωπο το απρόσωπο. Όπως εύστοχα επισημαίνει η Νένα Βενετσάνου:  

«Οι ποιήτριες επέζησαν μέσα από μια σκληρή διαδρομή, αντικρίζοντας το ξεκλήρισμα της γενιάς τους, με την επιθυμία όλα όσα το σώμα και η ψυχή τους βίωσαν, να τα κάνουν ποίηση ενάντια στη στασιμότητα του θανάτου, πάνω από το έρεβος του πολέμου.»  

Αυτός ο στόχος καθιστά το έργο βαθιά πολιτικό, όχι με την έννοια της προπαγάνδας, αλλά ως μια υπενθύμιση ότι η μνήμη είναι η πιο ισχυρή απάντηση στη λήθη.  

Από την Ποίηση των Ερειπίων στην Ποίηση της Ήττας

Η ιδιαίτερη προσέγγιση της παράστασης έγκειται στον διάλογο που ανοίγει μεταξύ της Ποίησης των Ερειπίων της μεταπολεμικής Ευρώπης και της ελληνικής Ποίησης της Ήττας της ίδιας περιόδου.  

Οι Ευρωπαίες ποιήτριες, έχοντας βιώσει το Ολοκαύτωμα, την προσφυγιά και τη διάλυση του κόσμου τους, μετατρέπουν τον πόνο σε λέξεις που κουβαλούν την οδύνη της Ιστορίας. Η Nelly Sachs, για παράδειγμα, ποιήτρια και Νομπελίστρια, έζησε την εξορία και την απώλεια σχεδόν όλης της οικογένειάς της, γεγονός που αποτυπώνεται στη σπαρακτική απλότητα των στίχων της.  

Από την άλλη, η ελληνική Ποίηση της Ήττας, που αναδύθηκε μετά τον Εμφύλιο, κουβαλά μια διαφορετική αλλά εξίσου βαριά κληρονομιά. Ποιήτριες όπως η Ρίτα Μπούμη-Παπά, η Βικτωρία Θεοδώρου και η Μαρία Τσισκάκη μιλούν για την ήττα, την εξορία, τη ζωή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τις χαμένες γενιές της Ελλάδας.  

Η σύνθεση αυτών των δύο ποιητικών κόσμων στην παράσταση δεν είναι μόνο μια λογοτεχνική επιλογή, αλλά μια πράξη διαπολιτισμικού διαλόγου. Είναι η συνάντηση φωνών που δεν γνωρίστηκαν ποτέ, αλλά συνομιλούν μέσα από τα γραπτά τους.  

Μουσική και Ερμηνεία – Η Τέχνη ως Βίωμα

Η μουσική επένδυση, τόσο μέσω των ζωντανών εκτελέσεων όσο και της προ-ηχογραφημένης μουσικής του Δημήτρη Δημητριάδη, λειτουργεί ως ένας διακριτικός αλλά ισχυρός συνοδός της αφήγησης. Η φωνή της Νένας Βενετσάνου δεν είναι απλώς ερμηνευτική· μεταμορφώνεται σε γέφυρα ανάμεσα στο κείμενο και τον ακροατή, δίνοντας στις λέξεις το βάθος και την ένταση που τους αναλογεί.  

Η ερμηνεία της είναι χαμηλόφωνη, σχεδόν προσευχητική, αποφεύγοντας κάθε στοιχείο υπερβολής. Επιτρέπει στα ποιήματα να ακουστούν αυτούσια, χωρίς συναισθηματικούς καταναγκασμούς, αφήνοντας τον θεατή να τα βιώσει ελεύθερα.    

Η παράσταση επιλέγει μια μινιμαλιστική προσέγγιση, εστιάζοντας στην ουσία του λόγου και της μουσικής. Οι φωτισμοί, οι φωτογραφίες του Βασίλη Κολτούκη, ο ήχος και η σκηνοθετική επιμέλεια στο θεατρικό βαγόνι του «Τρένου στο Ρουφ» συμβάλλουν σε μια ατμόσφαιρα βαθιάς συγκίνησης.  

Ο χώρος λειτουργεί ως ένα ζωντανό μνημείο, σαν να μεταφέρει τους θεατές σε έναν ενδιάμεσο χρόνο, όπου το παρελθόν και το παρόν συνυπάρχουν. Η επιλογή να πραγματοποιηθεί η παράσταση σε αυτό το περιβάλλον προσθέτει μια επιπλέον διάσταση: η ίδια η εμπειρία της θέασης γίνεται τελετουργία μνήμης. 

Οι Σκληρές Βιολέτες δεν είναι απλώς μια παράσταση· είναι ένα ταξίδι στην ιστορία της γυναικείας εμπειρίας του πολέμου, της απώλειας και της αναγέννησης μέσω της τέχνης. Είναι μια υπενθύμιση ότι η ποίηση δεν είναι πολυτέλεια, αλλά ανάγκη· ότι η μνήμη δεν είναι βάρος, αλλά ευθύνη.  

Ο Επίλογος της Εκδήλωσης: Μια Αναφορά στον Μενέλαο Λουντέμη  

Η εκδήλωση έκλεισε με μια ιδιαίτερα συγκινητική αναφορά στον Μενέλαο Λουντέμη, έναν από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ού αιώνα, του οποίου το έργο και η στάση ζωής υπήρξαν άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας.  

Η αναφορά επικεντρώθηκε στο "Ανοιχτό Γράμμα Σ’ όλους τους πνευματικούς ανθρώπους της χώρας και σ’ έναν –χωριστά", που έγραψε ο Λουντέμης τον Ιανουάριο του 1955 από τον τόπο εξορίας του στον Άη Στράτη. Το γράμμα αυτό, που δημοσιεύθηκε λίγους μήνες αργότερα στην Επιθεώρηση Τέχνης, αποτελεί ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά κείμενα της αντίστασης των εξόριστων διανοουμένων απέναντι στο μετεμφυλιακό καθεστώς καταπίεσης.  

Το κάλεσμα του Λουντέμη προς την πνευματική κοινότητα να υψώσει φωνή υπέρ των εξόριστων συναδέλφων του βρήκε τελικά ανταπόκριση, συμβάλλοντας στη σταδιακή μείωση του αριθμού των κρατουμένων στον Άη Στράτη. Ωστόσο, η προσωπική του περιπέτεια δεν τελείωσε εκεί. Μετά τη δίκη του για το βιβλίο Βουρκωμένες Μέρες και την απαγόρευση των έργων του, κατέστη ανεπιθύμητος στην Ελλάδα.  

Η εκδήλωση επισήμανε την τραγική ειρωνεία: ο Λουντέμης, που είχε αφιερώσει τη ζωή του στην ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, έχασε την ελληνική ιθαγένεια μετά από απόφαση της κυβέρνησης, ως αντίποινα για την ομιλία του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ. Αναγκασμένος να ζήσει στην εξορία, εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι, όπου και έζησε μέχρι το τέλος της δικτατορίας.  

Με αυτή τη συγκινητική αναδρομή, ο επίλογος της εκδήλωσης δεν ήταν απλώς μια αναφορά στον Λουντέμη, αλλά μια υπενθύμιση της δύναμης του πνεύματος απέναντι στην καταστολή. Η φράση του "σε καμιά στιγμή της ιστορίας δεν νικήθηκε το πνεύμα παρά μόνο όταν απαρνήθηκε τον εαυτό του", λειτούργησε ως ένα διαχρονικό μήνυμα ευθύνης για τους σύγχρονους δημιουργούς και διανοούμενους.  

Η βραδιά έκλεισε με την προτροπή να μην αφήσουμε ποτέ το πνεύμα να σωπάσει...ούτε απέναντι στην καταπίεση, ούτε απέναντι στη λήθη.

Η Νένα Βενετσάνου, με βαθιά γνώση και σεβασμό προς το υλικό της, δημιουργεί έναν χώρο όπου οι φωνές των ποιητριών ξαναζωντανεύουν, όχι ως μουσειακά εκθέματα, αλλά ως ζωντανές παρουσίες που συνομιλούν με το σήμερα.  

Μια παράσταση-αφήγηση που δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις, αλλά μας φέρνει αντιμέτωπους με τη δύναμη και την ευθραυστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ένα έργο που αξίζει να ιδωθεί, να ακουστεί και, κυρίως, να νιώσει κανείς με όλη του την ψυχή.

Της Αλεξίας Βλάρα, 30/01/2025