Μοίρα, σώμα και σιωπή: Οι “Γυναίκες από Δίκταμο” μιλούν στη σκηνή

Στις «Γυναίκες από Δίκταμο», ο Λόρκα συναντά τη σύγχρονη σκηνή μέσα από έναν τολμηρό δραματουργικό άξονα που ενώνει τέσσερις εμβληματικές ηρωίδες του σε ένα ενιαίο, ποιητικό σύμπαν. Ο σκηνοθέτης Χρήστος Παναγιώτου και η ηθοποιός Μυρτώ Λελόβα μιλούν για το μεγάλο στοίχημα της παράστασης: την ισορροπία ανάμεσα στη μοίρα και την ελεύθερη βούληση, στη σιωπή και στον λόγο, στο σύμβολο και στη σκληρή πραγματικότητα της γυναικείας εμπειρίας. Με αφετηρία τη μητρότητα, τον έρωτα, την ενηλικίωση και την εξουσία, οι δύο δημιουργοί φωτίζουν το πώς οι λορκικές γυναίκες αποκτούν σήμερα φωνή, σώμα και δικαίωμα στην επιλογή.

Η παράσταση αντλεί από τέσσερα διαφορετικά έργα του Λόρκα. Ποιο ήταν το μεγαλύτερο στοίχημα στη μεταφορά αυτών των τόσο διακριτών γυναικείων φωνών σε ένα ενιαίο δραματουργικό σώμα;

Χρήστος Παναγιώτου σκηνοθέτης: Το πρόκριμα όταν γίνεται μια διασκευή διαφορετικών έργων ενός συγγραφέα με σκοπό να αποτελέσουν 4 πράξεις ενιαίου τελικά έργου είναι να διατηρηθούν τα χαρακτηριολογικά στοιχεία που έχει δώσει ο θεατρικός συγγραφέας στις ηρωίδες του για να μπορεί ο θεατής να διακρίνει τη Γέρμα ,τη Μπερνάρντα, τη Νύφη , και τη Μπελισα αλλά και να είναι σαφής η ομαλή σύνδεση-μετάβαση από τη μια ιστορία στην άλλη μέσα από συνθήκες ευρήματα που καθιστούν φυσική και άμεση ως προς το υποκριτικό κομμάτι τη διαφοροποίηση των ρόλων από μια μικρή ομάδα ηθοποιών.

Στο έργο σας κυριαρχεί η έννοια της μοίρας και του πεπρωμένου, όπως τη διατύπωσε ο Λόρκα. Πώς διαχειριστήκατε αυτή τη «μοιραία» διάσταση ώστε να αφορά έναν σύγχρονο θεατή;

Χρήστος Παναγιώτου: Η μοίρα ως μεταφυσική προσέγγιση αφορά το θεατή κάθε εποχής γιατί η διάσταση της ή η επιρροή της στην ανθρώπινη ζωή είναι κάτι που δε μπορεί να ερμηνευτεί με βάση τη λογική. Αυτή η αθέατη πλευρά της λογικής που ορίζεται από το θείο στα έργα του Λόρκα αποκτά σύγχρονη προσέγγιση μέσα από τις επιλογές των ηρωίδων, τις στερεότυπες αντιλήψεις που κυριαρχούν και σήμερα αλλά και την τυχαιότητα που συμβαίνει στις συναντήσεις όλων των προσώπων . Το πεπρωμένο συγκρούεται με τα συναισθήματα , τις αρχές και τα καθήκοντα και η μοίρα ανεβαίνει στο τραγικό της βάθρο. 

Μυρτώ Λελόβα: Στο Λόρκα υπάρχει έντονα η μοιραία διάσταση της ζωής. Οι ηρωίδες του υπηρετούν το παρόν τους με βάση το πλαίσιο στο οποίο υπάρχουν , έχουν ενδιαφέρον όμως γιατί διαρρηγνύουν το τότε παρόν και γίνονται η μοίρα τους. Το ορίζουν οι ίδιες; Οι άλλοι; Μια ανώτερη δύναμη; Η μοίρα; Αυτό για μένα είναι που αγγίζει το σήμερα . Ποιος τελικά ορίζει το παρόν μας; Φυσικά  απάντηση δε μπορεί να δοθεί. Έτσι διαχειριστήκαμε τη μοιραία διάσταση αυτών των κοριτσιών έχοντας στο μυαλό μας ότι δεν απαντάμε αλλά ρωτάμε και μείς μαζί τους. Κλείνοντας δε μπορώ να μην αναφέρω απλώς ότι «Μοίρα είναι ο χαρακτήρας του ανθρώπου» είπε ο Ηράκλειτος.

Οι ηρωίδες αυτές «μιλούν με τη σιωπή». Πώς δουλέψατε σκηνικά και ερμηνευτικά αυτό το άυλο, ποιητικό στοιχείο ώστε η σιωπή να αποκτήσει φωνή;

Χρήστος Παναγιώτου: Το τελειότερο μέρος του ανθρώπινου σώματος είναι το πρόσωπο, οι εκφράσεις , το ύφος, οι σχηματισμοί των χειλιών που μπορούν να διαμορφώσουν μια επικοινωνία που δεν είναι λεκτική αλλά είναι σε θέση να καθιστά τόσο σημαντική τη σιωπή. Οι θεατρικές παύσεις των θεατρικών ρόλων, τα βλέμματα των ηρωίδων διαμόρφωσαν μια σκηνική ατμόσφαιρα που έδωσε προτεραιότητα στον αόρατο σκληρό αλλά συνάμα γοητευτικό κόσμο της σιωπής.

Μυρτώ Λελόβα: Στο Λόρκα οι σιωπές είναι βαρύτερες και πιο σημαντικές απ ο τι λέγεται. Είναι τόσο «απλά ποιητικό» το κείμενο που δε σου μένει κάτι άλλο από το να το φέρεις στη σκηνή και να το αφήσεις να ακουμπήσει τη σιωπή τη δική σου και του θεατή. Σκηνικά και ερμηνευτικά δουλέψαμε αυτό το ποιητικό στοιχείο πολύ με τα σώματα μας, με σωματικές δράσεις και αντικείμενα που φέρουν κόσμους. Έτσι ξαφνικά δεν είχε τόση αξία το τι λέγεται αλλά το τι συμβαίνει. Οι σιωπές είναι τόσο πολύτιμες που μοιάζουν να κραυγάζουν. Εγκλεισμός, εγκλωβισμός, τέσσερις τοίχοι , σπίτι , γάμος , σιωπή σε αντίθεση με αυτή την απίστευτη σιωπή που απλόχερα χαρίζει η φύση παρούσα στα έργα του Λορκα. Διττή λοιπόν η σημασία της σιωπής που μιλά.

Τα θέματα της μητρότητας, της εξουσίας, της ερωτικής ματαίωσης και της ενηλικίωσης είναι άχρονα. Τι νέο φέρνει η παράσταση στη συζήτηση γύρω από αυτά τα διαχρονικά διλήμματα;

Χρήστος Παναγιώτου: Η μητρότητα , η εξουσία, η ερωτική ματαίωση και η ενηλικίωση είναι θέματα που η παράσταση τα προσεγγίζει όχι ως διαχρονικά διλήμματα αλλά ως επιλογές που συνδέονται άμεσα με την ελεύθερη βούληση και τη διαχείριση των καταστάσεων που διαμορφώνονται μέσα από τις αλληλεπιδράσεις των χαρακτήρων του έργου. Επομένως κάθε ηρωίδα έχει τη προαίρεση και όχι το δίλημμα γιατί όλα αυτά  τα θέματα συνυφαίνονται με το ήθος , τις αποφάσεις και τις τελικές τους  επιλογές και αυτές οφείλουμε να καθιστούμε πάντα σεβαστές.

Μυρτώ Λελόβα: Δε ξέρω αν η παράσταση φέρνει κάτι νέο ή έχει σκοπό να διεγείρει ερωτήματα νέα σε σχέση με αυτά τα ζητήματα που είναι άχρονα και τόσο βαθιά ριζωμένα στην ανθρώπινη φύση. Είναι περίεργο, ο Λόρκα έγραψε σχεδόν 100 χρόνια πριν κι όμως μέχρι σήμερα όταν μια γυναίκα πλησιάζει τα 30 ερωτάται για το αν και το πότε θα κάνει παιδί. Μέχρι σήμερα τα παιδιά αναγκάζονται πολλές φορές να εξαρτώνται από τους δικούς τους  για οικονομικούς κ άλλους λόγους. Μέχρι σήμερα άνθρωποι γύρω μας δε βουτούν στον έρωτα γιατί δε πρέπει. Και τέλος μέχρι σήμερα εμείς τα κορίτσια ψάχνουμε να βρούμε το τρόπο να είμαστε γυναίκες. 

Στην παράσταση ο ρεαλισμός συχνά υποχωρεί υπέρ του ονείρου και του παράλογου. Πώς ισορροπείτε μεταξύ του ποιητικού συμβολισμού και της αλήθειας του ανθρώπινου συναισθήματος;

Χρήστος Παναγιώτου: Η σωματικότητα και ο συμβολισμός με τη χρήση αντικειμένων που στη καθημερινή ζωή έχουν απλή διάσταση λ.χ ένα πέπλο υπογραμμίζουν τη μεταφυσική διάσταση της Γέρμα που φτάνει στο σημείο να δολοφονήσει τον άντρα της χωρίς να αντιλαμβάνεται τη πράξη της. Στο 1ο έργο λοιπόν ο ποιητικός ρεαλισμός είναι η εξάρτηση της ανεκπλήρωτης επιθυμίας. Ενώ στη Μπερνάρντα ο ρεαλισμός του εγκλεισμού και της μητριαρχίας συνυπάρχει αρμονικά με την υπέρβαση που επιφέρει η ερωτική επιθυμία χωρίς όμως να αποκλείεται η τιμωρία.Στο ματωμένο γάμο η ερωτική επιθυμία της Νύφης κορυφώνεται με τον ήχο του αλόγου που λειτουργεί εξουσιαστικά στο ασυνείδητο της. Ο άκρατος ερωτισμός της Μπελίσα ισορροπείται με την περιπαιχτική αλλά και μεταφυσική διάσταση των Δαιμονίων.

Μυρτώ Λελόβα: Η αλήθεια είναι ότι αυτό για εμένα ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι αλλά και το πιο ενδιαφέρον. Υπάρχουν σκηνές που ένιωθα να μιλώ τόσο αλήθεια σαν συμβαίνει κάτι πολύ πραγματικό και κάποιες άλλες να μιλάει κάτι άλλο πέρα από μένα και τα λόγια . Εκεί είναι όμως η μαγεία. Να παίρνεις ένα κομμάτι ύφασμα και αυτό το ίδιο να γίνεται νυφικό, κρεβάτι , σύντροφος, θηλιά, φτερά και να το πιστεύεις. Γιατί η ποίηση γεννιέται έτσι κι αλλιώς στις πιο πραγματικές μας στιγμές. Γιατί μόνο έτσι η ποίηση παίρνει τη θέση που της αξίζει. Όταν ένας απλός άνθρωπος όμως αυτές οι γυναίκες του Λόρκα που πάνε φαί στον άντρα τους , που δουλεύουν στα χωράφια , που ράβουν , που ξυπνούν και ζυμώνουν. Το ψωμί λένε «Νιώθω ένα κύμα πύρινο να με αρπάζει από τα πόδια και να με ζώνει ολόκληρη και εκείνες τις στιγμές μακάρι να γινόμουν ένα βουνό από φωτιά».

Οι τέσσερις γυναικείες μορφές μοιάζουν να ζητούν εξιλέωση ή τουλάχιστον χώρο να ακουστούν. Τι σημαίνει για εσάς η πράξη της αφήγησης πάνω στη σκηνή;

Χρήστος Παναγιώτου: Η αφήγηση των ιστοριών από τις 4 γυναικείες μορφές φαίνεται ως μια διαδικασία εκτόνωσης συναισθημάτων , παρορμήσεων αλλά και έκθεσης κινήτρων και συμπεριφορών. Σε ένα δεύτερο επίπεδο οι αφηγήσεις αποτελούν ένα είδος μανιφέστου που εμπεριέχει την κυρίαρχη ιδέα του έργου η οποία είναι η προσωπική ελευθερία ανεξαρτήτως φύλου. 

Μυρτώ Λελόβα: Η πράξη της αφήγησης είναι που ζωντανεύει αυτές τις 4 γυναίκες γιατί συμβαίνει τώρα. Σε κάθε παράσταση εγώ η Ελένη , η Αντιγονη , η Νικολέττα και ο Γιώργος συναντιόμαστε στη σκηνή και αποφασίζουμε να διηγηθούμε τις ιστορίες τους. Το περίεργο είναι ότι δε ζητούν τίποτα αυτές οι γυναίκες παρά μόνο το δικαίωμα να πουν ξανά και ξανά τις ιστορίες τους , να τις ζήσουν να τις βιώσουν και μέσα από το βίωμα ίσως να γιατρευτούν; Ίσως να γιατρέψουν;να προλάβουν ; Να προειδοποιήσουν ;να βρουν συνοδοιπόρο; Ή μπορεί απλώς να μη μπορούν να κάνουν αλλιώς . Ένα πράγμα αισθάνομαι κάθε φορά για αυτές: ή θα μιλήσουν ή θα πέσουν στο κενό . Επιλέγουν το πρώτο. Γιατί αποφασίσαμε ΝΑ ΕΠΙΛΕΓΟΥΝ. 

Το έργο συνομιλεί με ερωτήματα για το φύλο και την κοινωνική σύμβαση. Πόσο σας απασχόλησε η σημερινή πραγματικότητα στη διαμόρφωση της παράστασης;

Χρήστος Παναγιώτου: Η μετάβαση στη σημερινή πραγματικότητα γίνεται στο τέλος του έργου γιατί ήθελα να καταδείξω τη διαχρονικότητα των κοινωνικών συμβάσεων και των στερεοτύπων που εμποδίζουν την ισότιμη αντιμετώπιση των δύο φύλων. Για αυτό οι ηρωίδες εξηγούν ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΕΚΑΝΑΝ αμφισβητώντας θεσμούς όπως ο γάμος.

Αν κάθε θεατής έφευγε από την παράσταση κρατώντας μια μόνο εικόνα, ένα συναίσθημα ή μια αλήθεια, ποια θα θέλατε να είναι αυτή;

Χρήστος Παναγιώτου: Το εφήμερο του έρωτα και την αλήθεια της ζωής. 

Μυρτώ Λελόβα: Αν ήταν εικόνα θα ήταν τα ρούχα των γυναικών αυτών αφημένα κάπου και αυτές να χορεύουν ελεύθερες γύρω τους.Αν ήταν συναίσθημα θα ήταν πάθος και αν ήταν αλήθεια θα ήταν δύναμη , επιλογή ,ελευθερία. Γιατί αυτά τα κορίτσια που τους έλεγαν μισόλογα και μασημένα νοήματα γιατί υπάρχουν πράγματα που δεν έπρεπε να τα ξέρουν πριν έρθει η ώρα τους δε πρόδωσαν την αγάπη αλλά πιστά έσκυψαν το κεφάλι , πίστεψαν σε αυτή και ανασήκωσαν το ανάστημα τους στα πρέπει της εποχής δειχνόντας μας ένα δρόμο , αφήνοντας μας να ερωτηθούμε αν θέλουμε να πάμε κοντά τους και χέρι χέρι να βαδίσουμε προς έναν ομορφότερο λιγότερο σκληρό ευαίσθητο πλανήτη. 

Βλάρα Αλεξία