Ευτυχία Βαρσαμή: "Αυτό το βιβλίο είναι ένας διάλογος ανάμεσα στο παιδί και τον γονιό, μια πρόσκληση για ενσυναίσθηση, κατανόηση και σύνδεση".

Μια μικρή λέξη με μεγάλη σημασία. Ένα «όχι» που πολλές φορές μας δυσκολεύει να το πούμε, ακόμα κι όταν θέλουμε. Η συγγραφέας Ευτυχία Βαρσαμή, μέσα από το νέο της παιδικό βιβλίο «Τι είναι όχι;», βοηθά τα παιδιά να καταλάβουν πως το να λες «όχι» δεν είναι κακό — είναι απαραίτητο για να προστατεύουμε τον εαυτό μας, να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας και να χτίζουμε σχέσεις με σεβασμό. Με τρυφερότητα και καθαρότητα, μιλά στις καρδιές των παιδιών (και των μεγάλων!) και μας καλεί να γνωρίσουμε καλύτερα αυτή τη λέξη. Στη συζήτηση που ακολουθεί, η συγγραφέας μάς ανοίγει την πόρτα στον κόσμο του βιβλίου της και στο πώς γεννήθηκε η ιδέα πίσω από το «όχι». 

Τι σας ενέπνευσε να γράψετε το "Τι είναι Όχι;" και ποιο ήταν το έναυσμα για να ασχοληθείτε με αυτό το τόσο ιδιαίτερο θέμα;

    Η έμπνευση για το βιβλίο γεννήθηκε από την επιθυμία να αναδείξω τη διαλεκτικότητα στην ανατροφή των παιδιών, ισορροπώντας ανάμεσα στην αυταρχικότητα και τον παιδοκεντρισμο. Μέσα από τον Φίλιππο, ήθελα να δείξω ότι το «όχι» δεν είναι απλώς μια άρνηση, αλλά ένας τρόπος να εκφράζουμε τις ανάγκες, τα συναισθήματα και τα όριά μας. Τα παιδιά έχουν δικαίωμα να λένε «όχι», και οι ενήλικες έχουν την ευθύνη να τους δείξουν πώς να το χρησιμοποιούν με τρόπο που να ενισχύει την αυτοπεποίθησή τους, να προάγει την επικοινωνία και να ενδυναμώνει τη σχέση τους με τους άλλους. Αυτό το βιβλίο είναι ένας διάλογος ανάμεσα στο παιδί και τον γονιό, μια πρόσκληση για ενσυναίσθηση, κατανόηση και σύνδεση.

Στο βιβλίο σας, το "όχι" παρουσιάζεται ως αφετηρία για ανακάλυψη και εξέλιξη. Πώς μπορούμε, ως γονείς και παιδαγωγοί, να το διαχειριστούμε θετικά στην καθημερινότητα;

    Ακριβώς αυτό! Στην ιστορία του Φίλιππου, το «όχι» είναι παρόν σε πολλές στιγμές, άλλοτε ως αντίσταση, άλλοτε ως ανάγκη για ανεξαρτησία, άλλοτε ως έκφραση συναισθημάτων. Μέσα από αυτές τις εμπειρίες, οι γονείς βρίσκουμε λύσεις, γινόμαστε πρότυπα, στεκόμαστε δίπλα στις ματαιώσεις, ακούμε ενεργητικά και μιλάμε για το συναίσθημα. Γονείς και δάσκαλοι καλούμαστε να θέσουμε όρια με σεβασμό! Τα πρώτα όρια στη ζωή του παιδιού αφορούν την υγεία, την υγιεινή και την ασφάλειά του. Δεν επιβάλλονται αυταρχικά, αλλά μέσα από διάλογο και καθοδήγηση, ώστε το παιδί να μάθει να τα ακολουθεί συνειδητά επειδή είναι εσωτερικευμένα και διατηρώντας την αυτονομία του. Έτσι, το «όχι» μετατρέπεται σε εργαλείο εξέλιξης και όχι σε πεδίο σύγκρουσης.
Οι τρεις μικροί ήρωες του βιβλίου – ο Φίλιππος, η Αναστασία και ο Μάριος – εκφράζουν διαφορετικούς τρόπους κατανόησης και αντίδρασης στο "όχι". Αντλήσατε έμπνευση από πραγματικές εμπειρίες παιδιών;

    Φυσικά, αυτό το βιβλίο είναι η ζωή μας. Είναι τα δικά μου παιδιά, οι δικές μας στιγμές, αλλά και οι ιστορίες των γονιών που μου λένε με αγωνία: «Τι να κάνω; Του μιλάω, αλλά δε με ακούει…». Κάθε «όχι» που ακούγεται είναι μια πρόσκληση για σύνδεση, κατανόηση και καθοδήγηση. Μέσα από τον Φίλιππο, την Αναστασία και τον Μάριο, ήθελα να αποτυπώσω αυτή τη διαδρομή. Μέχρι που τελικά συναντιόμαστε πραγματικά με τα παιδιά μας. Ήθελα να περπατήσουμε μαζί σε όλες τις ηλικίες, από τα 2 έως τα 6 έτη, γιατί κάθε αναπτυξιακό στάδιο έχει τη δική του φωνή, τις δικές του ανάγκες, τα δικά του “όχι”.

Σε ποια ηλικιακή ομάδα απευθύνεται κυρίως το βιβλίο και πώς πιστεύετε ότι θα βοηθήσει τόσο τα παιδιά όσο και τους γονείς τους;

    Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε παιδιά από 2 έως 6 ετών, μια περίοδο όπου το «όχι» γίνεται η λέξη της ημέρας! Μέσα από καθημερινές στιγμές, τα παιδιά βλέπουν τον εαυτό τους στους ήρωες, αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους και μαθαίνουν τρόπους να εκφράζονται και να συνεργάζονται.

Για τους γονείς, είναι μια ανάσα κατανόησης και ενσυναίσθησης και θα βοηθήσει ακόμη κι αν έχουν μεγαλύτερα παιδιά. Απαντά στο πώς μπορούμε να βάλουμε όρια με σεβασμό, να διαχειριστούμε τη σύγκρουση χωρίς αυταρχικότητα, να στηρίξουμε την ανεξαρτησία χωρίς παιδικοκεντρισμό. Βασικό αίτημα των νέων γονέων. Είναι ένα βιβλίο για να το διαβάζουμε μαζί, να γελάμε, να συζητάμε, να βρίσκουμε γέφυρες επικοινωνίας σε κάθε «όχι» που ακούγεται! 

Το "όχι" συχνά πυροδοτεί συγκρούσεις μεταξύ παιδιών και γονέων. Υπάρχει κάποια βασική συμβουλή που θα δίνατε στους γονείς για να το μετατρέψουν σε εργαλείο επικοινωνίας;

    Να διαβάζουν πίσω από το «όχι». Τι λέει τώρα το παιδί; Να γίνουν οι μεταφραστές του, να ακούσουν την ανάγκη, το συναίσθημα, την ανεξαρτησία που προσπαθεί να διεκδικήσει. Και το πιο σημαντικό: να μην το παίρνουν προσωπικά. Το «μη λες όχι στον γονιό σου» συχνά κρύβει την ανησυχία ότι το παιδί μας γίνεται αγενές ή αντιδραστικό. Όμως, το «όχι» δεν είναι αγένεια—είναι φυσιολογική ανάπτυξη. Είναι ο τρόπος του παιδιού να δοκιμάσει τα όρια, να κατανοήσει τον κόσμο, να μάθει να υπάρχει μέσα σε αυτόν.

Πιστεύετε ότι το να μάθουν τα παιδιά να θέτουν όρια από μικρή ηλικία τα βοηθά στην αυτοπεποίθηση και στις μελλοντικές τους σχέσεις;

    Το «όχι» είναι σημαντικό. Είναι αυτονομία, σεβασμός στον εαυτό, αντίσταση εκεί που χρειάζεται. Όταν επιτρέπουμε στα παιδιά να πουν «όχι» από μικρή ηλικία, τους δίνουμε ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία για τη ζωή τους: το δικαίωμα να ορίζουν τα όριά τους. Αυτό ακριβώς είναι που χτίζει την αυτοπεποίθηση του παιδιού. Όταν το παιδί νιώθει ότι ακούγεται, ότι οι ανάγκες του λαμβάνονται υπόψη, αλλά και ότι υπάρχει ένα ξεκάθαρο, ασφαλές πλαίσιο, μαθαίνει να εμπιστεύεται τον εαυτό του και τις επιλογές του.

Έχετε ενσωματώσει τεχνικές από την παιδοψυχολογία στο βιβλίο; Αν ναι, ποιες θεωρείτε πιο χρήσιμες στην ενίσχυση της επικοινωνίας μεταξύ παιδιού και γονέα;

    Φυσικά, όλο το βιβλίο είναι βασισμένο σε τεχνικές της παιδοψυχολογίας που βοηθούν τους γονείς να επικοινωνούν αποτελεσματικά με τα παιδιά τους. Αυτό είναι ένα ολόκληρο κεφάλαιο από μόνο του και θα μπορούσε να αποτελέσει ξεχωριστή συζήτηση, αλλά αν πρέπει να επιλέξω κάποιες βασικές τεχνικές, θα ξεχώριζα δύο:

    -Ενεργητική ακρόαση – Είναι η ικανότητα του γονέα να ακούει πραγματικά το παιδί, χωρίς να το διακόπτει, να του δίνει έτοιμες λύσεις ή να μειώνει τα συναισθήματά του. Αυτό σημαίνει ότι ο γονέας αντανακλά τα συναισθήματα του παιδιού και του επιτρέπει να νιώθει ότι ακούγεται. Όταν ένα παιδί ξέρει ότι ο γονιός του το ακούει για να το ακούσει, χτίζεται μια σχέση εμπιστοσύνης που διευκολύνει τη συνεργασία και τη θέσπιση ορίων.

    -Λεκτικοποίηση των συναισθημάτων – Τα παιδιά συχνά βιώνουν έντονα συναισθήματα, αλλά δεν έχουν πάντα τα λόγια να τα εκφράσουν. Όταν ο γονιός τα βοηθά να βάλουν σε λέξεις αυτό που νιώθουν – π.χ. «Καταλαβαίνω ότι νιώθεις θυμό γιατί δεν πήρες αυτό που ήθελες» ή «Φαίνεσαι απογοητευμένος» – το παιδί μαθαίνει να αναγνωρίζει και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του. Αυτό είναι θεμελιώδες για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης. Όταν ο γονιός ακούει πραγματικά το παιδί του και το βοηθά να κατανοήσει τα συναισθήματά του, τότε η επικοινωνία δεν γίνεται μια μάχη για το ποιος έχει τον έλεγχο, αλλά ένας ασφαλής χώρος αλληλοκατανόησης. Και μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα όρια μπορούν να μπουν με αγάπη και σεβασμό, χωρίς να γίνονται αφορμή για σύγκρουση.

Ποιο ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι στη συγγραφή αυτού του βιβλίου και ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε;

    Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να καταφέρω να μεταφέρω με απλό και κατανοητό τρόπο στους γονείς ότι η ανατροφή δεν είναι μια διαδικασία απόλυτων κανόνων, αλλά μια δυναμική σχέση που απαιτεί ισορροπία. Συχνά, οι γονείς αισθάνονται πως πρέπει να επιλέξουν ανάμεσα σε δύο άκρα: την αυταρχικότητα και την απόλυτη ελευθερία. Όμως, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Ήθελα να δείξω ότι τα όρια δεν είναι ούτε τιμωρία ούτε ένδειξη εξουσίας. Μπορούν να τίθενται με σεβασμό, ενσυναίσθηση και συμπόνια. Το να βάζεις όρια δε σημαίνει να στερείς την ελευθερία ενός παιδιού, αλλά να του δίνεις ένα ασφαλές πλαίσιο για να αναπτυχθεί. Και αντίστοιχα, το να ακούς και να σέβεσαι τις ανάγκες του δεν σημαίνει ότι καταργείς τα όρια. Η μεγαλύτερη δυσκολία στη συγγραφή ήταν ακριβώς αυτή η ισορροπία: να φτιάξω ένα βιβλίο που μιλάει τόσο στον γονιό όσο και στο παιδί, όπως ακριβώς επιδιώκω να υπάρχει ισορροπία και στη γονεϊκότητα. Θέλω τα βιβλία μου να γεφυρώνουν το χάσμα ανάμεσα στη γονεϊκή καθοδήγηση και την παιδική ανάγκη για αυτονομία, δημιουργώντας μια σχέση βασισμένη στον σεβασμό και την κατανόηση.

Εκτός από την ανάγνωση του βιβλίου, υπάρχει κάποια δραστηριότητα ή παιχνίδι που θα προτείνατε στους γονείς για να βοηθήσουν τα παιδιά να κατανοήσουν καλύτερα τη σημασία του "όχι";

    Μια πολύ αποτελεσματική δραστηριότητα είναι το σωματικό παιχνίδι με τα «στοπ».

    Για παράδειγμα, μπορούμε να παίξουμε κυνηγητό, χορό ή ακόμα και ένα παιχνίδι πάλης-αγκαλιάς, όπου ο καθένας έχει το δικαίωμα να πει «στοπ» όποτε νιώθει ότι θέλει να σταματήσει. Το σημαντικό είναι να δείξουμε στα παιδιά ότι το «όχι» τους ακούγεται και γίνεται σεβαστό. Έτσι, μέσα από το παιχνίδι, μαθαίνουν ότι το «όχι» είναι ένα φυσιολογικό και αποδεκτό όριο που οι άλλοι οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη, αλλά και ότι το ίδιο ισχύει όταν κάποιος άλλος τους λέει «όχι».

    Με αυτόν τον τρόπο, το παιδί δεν μαθαίνει το «όχι» ως μια απόρριψη, αλλά ως ένα υγιές και απαραίτητο στοιχείο στις σχέσεις του με τους άλλους.

Ποιο είναι το βασικό μήνυμα που θέλετε να κρατήσει ο αναγνώστης – μικρός ή μεγάλος – μετά την ολοκλήρωση του βιβλίου;

    Το βασικό μήνυμα που θέλω να κρατήσουν οι αναγνώστες είναι ότι τα όρια δεν είναι περιορισμός, αλλά πράξη αγάπης και φροντίδας. Τα όρια μπαίνουν με καλοσύνη και σεβασμό, και είναι ευθύνη των γονιών να τα θέσουν – δεν περιμένουμε από τα παιδιά να μας “επιτρέψουν” να τα βάλουμε. Οι γονείς είναι αυτοί που δίνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο το παιδί νιώθει ασφάλεια, εξερευνά τον κόσμο και μεγαλώνει με σταθερότητα. Το «όχι» δεν σημαίνει απόρριψη, ούτε εξουσία. Είναι ένας τρόπος να δείξουμε στα παιδιά ότι τα αγαπάμε, ότι τα προστατεύουμε και ότι θέλουμε να μεγαλώσουν με αυτοπεποίθηση και αίσθηση ορίων – τόσο για τον εαυτό τους όσο και για τους άλλους. Θέλουμε τα παιδιά να αποκτήσουν εσωτερικευμένα όρια, ώστε να μη χρειάζονται εξωτερικό έλεγχο για να προστατεύσουν τον εαυτό τους. Σήμερα μπορεί να υποκύπτουν στις δικές μας απειλές ή πιέσεις, αύριο μεθαύριο θα είναι απειλές άλλων. 

Της Αλεξίας Βλάρα, 04/04/2025