Διονύσης Αλεβίζος: "Δεν είναι τυχαίο ότι ο συγγραφέας φρόντισε να δημιουργούνται απορίες στους θεατές".

Μια βαλίτσα γεμάτη ιστορίες, πρόσωπα και διασταυρούμενες διαδρομές. Το βιβλίο Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων του Ιταλού συγγραφέα Alessandro Izzi μας ταξιδεύει μέσα από τα μονοπάτια της Ιστορίας, της Τέχνης και της ανθρώπινης μνήμης. Για τη δύναμη αυτών των πεπρωμένων, για τις προκλήσεις και τις αποχρώσεις της μετάφρασης, συνομιλούμε με τον μεταφραστή του βιβλίου, Διονύση Αλεβίζο. Μαζί του, φωτίζουμε όχι μόνο το έργο του Izzi αλλά και τη διαδρομή που ακολουθεί ο λόγος όταν περνά από τη μία γλώσσα στην άλλη.

Διονύσης Αλεβίζος

Ποια ήταν η πρώτη σας εντύπωση όταν διαβάσατε το έργο του AlessandroIzzi; Τι ήταν αυτό που σας συγκίνησε περισσότερο;

Η επαφή μου με το συγκεκριμένο κείμενο έγινε μέσα από το πρίσμα του ερευνητή, καθώς Η βαλίτσα των διασταυρούμενων πεπρωμένων συμπεριλαμβάνονταν στο corpus της διδακτορικής μου διατριβής. Με εντυπωσίασε ο τρόπος με τον οποίο ο Izziπροσεγγίζει τα ιστορικά γεγονότα, απευθυνόμενος μάλιστα σε παιδιά, χωρίς να καταφεύγει στον ρητορισμό και τον διδακτισμό.

Επίσης βρήκα εκπληκτικές όλες εκείνες τις «κρυμμένες» αναφορές στο σινεμά (Nuit et Brouillard, Alain Resnais, Γαλλία, 1955 / La vita è bella, RobertoBenigni, Ιταλία, 1997 / Train de vie, RaduMihaileanu, Ρουμανία, 1998).

Δίχως άλλο, η πρωταγωνιστική φιγούρα του αγαθού, αναλφάβητου αχθοφόρου Άντζελο είναι ιδιαίτερα συγκινητική·ένα μεγάλο παιδί που συνδυάζει την αθωότητα, την ευαισθησία και την τρυφερότητα με την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη.

Ποιες ήταν οι κύριες προκλήσεις στη μετάφραση ενός παιδικού θεατρικού έργου με τόσο βαρύ ιστορικό υπόβαθρο;

Η έννοια της πρόκλησης, όπως έχει επισημάνει ο AlessandroIzzi, εμπεριέχεται ήδη στη συγγραφή του έργου. Αυτό το οποίο απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή ήταν να διατηρηθεί το ποικίλο ύφος του πρωτότυπου κειμένου σε συνδυασμό με τον σεβασμό στο ιστορικό πλαίσιο, όπως το αποτυπώνει ο Izzi. Έπρεπε να διατηρηθεί η ισορροπία ανάμεσα στην αληθοφάνεια των χαρακτήρων και στο «καθήκον» που τους έχει «αναθέσει» ο συγγραφέας: να μιλήσουν για την Ιστορία μέσα από τις προσωπικές τους ιστορίες. Ακόμα και εκείνος που μοιάζει με καρικατούρα, δηλαδή ο Ρομπέρτο, ο φασίστας γυμναστής, αναδεικνύει εξαιρετικά τη γελοιότητα των ρατσιστικών θεωριών.

Ο Izzi δημιουργεί ένα ποιητικό εύρημα με τις βαλίτσες που «μιλούν». Πώς αποδώσατε στα ελληνικά τη «γλώσσα των βαλιτσών» (τα “βαλιτσέζικα”) χωρίς να χαθεί ο λυρισμός και η παιδική αθωότητα;

Τα «βαλιτσέζικα»δεν εμφανίζονται στο κείμενο, με τη μορφή κάποιας παράξενης,«τεχνητής» γλώσσας. Μόνο ο Άντζελοέχει το χάρισμα να επικοινωνεί σε αυτήτη γλώσσα.Αφουγκράζεται έντρομος τα όσα διηγούνται οι βαλίτσες, οι μαρτυρίες των οποίων οπτικοποιούνται πάνω στη σκηνή μέσω ενός εφιάλτη ο οποίος περιλαμβάνει: την «άφιξη» ενός τρένου με αόρατους κρατούμενους, την παρουσία ενός ναζί αξιωματικού και μιας Κάπο σε ένα απροσδιόριστο στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Επίσης υπάρχει ένα ακόμα εξαιρετικό εύρημα με το οποίο συγγραφέας «μεταφράζει» τα «βαλιτσέζικα»: όταν ο Άντζελο διατάζεται από τον αξιωματικό να μεταφέρει τις βαλίτσες των εκτοπισμένων ο χώρος γεμίζει από τις φωνές των επιζώντων που διηγούνται σε διάφορες γλώσσες την εμπειρία τους.

Οι σκηνικές οδηγίες έχουν λογοτεχνική αξία. Πώς προσεγγίσατε τη μετάφρασή τους ώστε να διατηρηθεί το ύφος και η ατμόσφαιρα που επιδιώκει ο συγγραφέας;

Η μετάφραση των σκηνικών οδηγιών ακολούθησε τη διττή λειτουργία τους, η οποία είναι εμφανής στη διαφορά ύφους. Ένα μέρος τους θα λέγαμε έχει καθαρά «τεχνικό» χαρακτήρα, καθώς παρέχονται σαφείς και λεπτομερείς οδηγίες για τις - αρκετά απαιτητικές , αλλά τόσο απαραίτητες- πολυμεσικές εφαρμογές.

Ταυτόχρονα υπάρχουν και οι σκηνικές οδηγίες που αναδεικνύουν τη συμπεριφορά, τον χαρακτήρα και τη στάση των προσώπων απέναντι στα γεγονότα. Σε αυτές μάλιστα διαφαίνεται η παρουσία του συγγραφέα με την ιδιότητα του παντογνώστη αφηγητή,όπως στα αμιγώς λογοτεχνικά κείμενα.

Στο σύνολό τους καταφέρνουν να λειτουργήσουν αρμονικά και να δώσουν στον αναγνώστη την εντύπωση ότι βλέπει «ζωντανά» την παράσταση να αναδύεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου.

Στην απόδοση ενός τέτοιου έργου, πόσο ρόλο παίζει η αίσθηση του ρυθμού και της προφορικότητας, δεδομένου ότι προορίζεται για σκηνική παρουσίαση σε παιδιά;

Ο συγγραφέας δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στον ρυθμό και την προφορικότητα και αυτό είναι εμφανές στα σημεία στίξης, όπως για παράδειγμα τα αποσιωπητικά, αλλά και η ιδιαίτερα συχνή χρήση του θαυμαστικού. Με τον τρόπο αυτό αποδίδονται οι παύσεις, η αγωνία, η έκπληξη, ο φόβος, ο θυμός στα λόγια των ηρώων.

Επηρέασε η δική σας σχέση με το θέατρο ή με τη λογοτεχνία για παιδιά τον τρόπο που μεταφράσατε το έργο;

Σίγουρα οι προσλαμβάνουσες του μεταφραστή παίζουν σημαντικό ρόλο, όμως στην προκειμένη περίπτωση είναι τόσο σαφείς και ξεκάθαρες οι προθέσεις του συγγραφέα και τόσο επιτυχημένο αυτό το ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα, ώστε το ίδιο το έργο καθοδηγεί στην προσέγγισή του. Για να αντιστρέψω κατά κάποιον τρόπο το ερώτημα, θα έλεγα πως αρχικά η μελέτη και στη συνέχεια η μετάφραση της Βαλίτσας των διασταυρούμενων πεπρωμένων θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως κριτήριο με το οποίο θα προσεγγίζω στο μέλλον το θέατρο ήτη λογοτεχνία για παιδιά.

Πώς πιστεύετε ότι ανταποκρίνεται ένα παιδί-θεατής σε ένα τόσο ευαίσθητο θέμα όπως ο ναζισμός, μέσα από ένα έργο σαν κι αυτό;

Ως εκπαιδευτικός έχω διαπιστώσει ότι τα παιδιά, παρόλο που ιδίωςστα προηγούμενα χρόνια γνώριζαν ελάχιστα για τα συγκεκριμένα γεγονότα, ενδιαφέρονται να μάθουν για τις ναζιστικές θηριωδίες.Αναμφίβολα για ένα θέμα τόσο ευαίσθητο η λογοτεχνία και το θέατρο αποτελούν έναν εξαιρετικό τρόπο προσέγγισης. Επειδή το έργο απευθύνεται και σε παιδιά μικρότερης ηλικίας, αλλά και σε εφήβους οι αντιδράσεις ποικίλουν. ΟAlessandro Izzi αναφέρει ότι οι μικροί θεατές στο τέλος της παράστασης ανέβαιναν στη σκηνή, για να περιεργαστούν τις βαλίτσες, συχνά πιστεύοντας πως πράγματι προέρχονταν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επίσης, το γεγονός το οποίο προκάλεσε ιδιαίτερη έκπληξη στους συντελεστές της παράστασης ήταν η απόλυτη σιωπή που κυριαρχούσε καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου.

Και βέβαια θα πρέπει να επισημανθεί ότι ακολουθούσε συζήτηση, και δεν είναι τυχαίο ότι ο συγγραφέας - αφήνοντας κάποιες «ασάφειες» στο κείμενό του - φρόντισε να δημιουργούνται απορίες στους θεατές. Για παράδειγμα, ο ναζί αξιωματικός διατάζει τον Άντζελο να μεταφέρει τις βαλίτσες στον «Καναδά», όρος που στην αργκό του στρατοπέδου του Άουσβιτς δήλωνε την αποθήκη, όπου φυλάσσονταν όλα τα πολύτιμα αγαθά και τα τιμαλφήτων εκτοπισμένων. Η λέξη λειτουργεί σαν «δόλωμα για τον θεατή», χωρίς κανενός είδους εξήγηση· συνήθως ακολουθεί επεξήγηση από κάποιον ηθοποιό στο τέλος της παράστασης δίνοντας με τον τρόπο αυτό αφορμή για τη συζήτηση.

Το έργο εκτυλίσσεται σε έναν σιδηροδρομικό σταθμό, σύμβολο μετακίνησης, αλλά και εκτοπισμού. Πώς δουλέψατε γλωσσικά με τις έννοιες του ταξιδιού και της μνήμης;

Πράγματι ο σιδηροδρομικός σταθμός αποτελεί σημείο αναφοράς, καθώς εκεί διασταυρώνονται οι ζωές και το πεπρωμένο των ανθρώπων. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στο να διατηρηθεί το ύφος του συγγραφέα όσον αφορά τον σταθμό και τη λειτουργία του ως σύμβολο. Για παράδειγμα, τα «πειραγμένα» ρολόγια και τα τρένα που υποτίθεται πως «φτάνουν στην ώρα τους» αποτελούν ένα ειρωνικό σχόλιο για την δήθεν αποτελεσματικότητα του κρατικού μηχανισμού υπό το φασιστικό καθεστώς.

Όταν όμως τη νύχτα καταφθάνει από τη Γαλλία το τρένο με τους εκτοπισμένους, η ατμόσφαιρα γίνεται έντονα δραματική και πρέπει να αποδοθούν η απορία, η αγωνία και ο φόβος που προκαλεί η άφιξή του. Ιδιαίτερα ευφυής η επιλογή του συγγραφέα - και κριτικού κινηματογράφου - να το χαρακτηρίσει ως «τρένο από νύχτα και καταχνιά!», παραπέμποντας, όπως προαναφέρθηκε, στο ντοκιμαντέρ του Alain Resnais.Αυτή η τόσο - σκηνογραφικά - «αφαιρετική» σκηνή του έργου είναι εξαιρετικά αποτελεσματική, καθώς επαναφέρει στη μνήμη όλες εκείνες τις μαρτυρίες των επιζώντων για την φρίκη του ταξιδιού με τρένο προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Alessandro Izzi

Υπήρξε κάποια σκηνή ή ατάκα του έργου που σας “στοίχειωσε” μεταφραστικά – είτε γιατί ήταν δύσκολο να αποδοθεί είτε γιατί σας συγκίνησε βαθιά;

Σίγουρα η σκηνή η οποία αναπαριστά το στρατόπεδο συγκέντρωσης είναι από τις πιο «δυνατές» του έργου, καθώς αποδίδει εξαιρετικά τη σκληρότητα και τον παραλογισμό της δυστοπίας των ναζιστικών Λάγκερ. Είναι η στιγμή που ο συγγραφέας θα αναφερθεί στα κρεματόρια. Όταν ο Άντζελο αναρωτιέται «Μα που είναι όλοι εκείνοι που κατεβήκανε από το τρένο πριν από λίγο;», θα λάβει την απάντηση «Να ʼτοι εκείνοι. Πήγαν πάνω περνώντας μέσα από την καμινάδα... […] «Καπνός, έγιναν καπνός και στάχτη. Είναι το τέλος αυτής της γραμμής παραγωγής από την οποία θα περάσουμε όλοι. Κι εσύ κι εγώ!»

Βέβαια μια από τις πιο τρυφερές ατάκες του έργου, σχετίζεται με τον τρόπο που ο Άντζελο αντιμετωπίζει τις βαλίτσες: «Να γιατί αγαπώ τις βαλίτσες. Μπορείς να βάλεις μέσα μικρά κομμάτια του σπιτιού σου. Οι βαλίτσες είναι σημαντικές. Πρέπει πάντα να τις μεταχειρίζεσαι με φροντίδα…». Θα μπορούσαμε μάλιστα να προσθέσουμε ότι πρόκειται για μια φράση ιδιαίτερα συγκινητική αν συνδέσουμε τη βαλίτσα με την ξενιτιά, την προσφυγιά, τον ξεριζωμό.

Ποια θεωρείτε τη μεγαλύτερη δύναμη αυτής της θεατρικής βαλίτσας; Τι κουβαλάει τελικά μέσα της για τουςΈλληνες μικρούς (και μεγάλους) αναγνώστες;

Αυτή η θεατρική βαλίτσα, έχει τη δύναμη ενός πολύ ισχυρού συμβόλου, γιατί αντιπροσωπεύει εκείνον που διώχθηκε, εκείνον που εκτοπίστηκε - και στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων - δεν επέζησε. Ας αναλογιστούμε ότι στο συγκεκριμένο έργο το παιδί το οποίο πρέπει να σωθεί από το φασιστικό καθεστώς, δεν υπάρχει πραγματικά επί σκηνής, αλλά μόνο η βαλίτσα δηλώνει την παρουσία του.

Η βαλίτσα είναι ο φορέας της μαρτυρίας και συνδέεται άμεσα με αυτό που ο Πρίμο Λέβι ονόμασε «καθήκον της μνήμης». Μνήμη η οποία είναι επιτακτικά απαραίτητη σε συνδυασμό με την εγρήγορση σε μια εποχή που δυστυχώς - έστω και συγκεκαλυμμένα - ο νεοναζισμός και νεοφασισμός επανεμφανίζονται.

Της Αλεξίας Βλάρα, 27/5/2025