Ευφημία Ζάννη: "Βαθιά ριζώνουν τα έμφυλα στερεότυπα γιατί έχει πνιγεί η διάκριση μας".

Το βιβλίο της Ευφημίας Ζάννη «Εκλεκτές γυναίκες συνθέτριες. Από την αρχαιότητα στον ρομαντισμό» αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς την αποκατάσταση μιας μεγάλης ιστορικής αδικίας: της σιωπής που έχει καλύψει επί αιώνες τις γυναίκες δημιουργούς στον χώρο της μουσικής.

Μέσα από ένα ιδιαίτερο αφηγηματικό ύφος, με επιστημονική ακρίβεια αλλά και συναισθηματική ευαισθησία, η συγγραφέας μας ξεναγεί σε βίους σπουδαίων γυναικών που τόλμησαν να συνθέσουν, να εκφραστούν και να δημιουργήσουν σε εποχές που η κοινωνία τις ήθελε σιωπηλές, αποκλεισμένες ή διακοσμητικές. Ας δούμε τι μας είπε.

Ποια ήταν η αφετηριακή σας ώθηση να ασχοληθείτε με τις γυναίκες συνθέτριες, ένα θέμα τόσο παραγνωρισμένο στην ιστορία της μουσικής;

H αφετηριακή μου ώθηση ήταν συναισθηματική και ξεκίνησε από την αγάπη μου για την ΓΥΝΑΙΚΑ και την αναζήτηση της Γυναίκας μέσα μου.  Το γυναικείο σύμπαν, το ξέρω...το ζω....το αισθάνομαι...ανοίγει τις πύλες του προς τη σημαντικότερη δυνατότητα που μας προσφέρει η ζωή: τη διαπροσωπική σχέση. Αυτή την ανεξάντλητη πηγή της ψυχικής μας στήριξης, τον μόνο τρόπο να ζήσουμε χωρίς να μας καταβροχθίσει η ίδια η ζωή. Η συνειδητοποίηση αυτής της πραγματικότητας  με έφερε στο «ποιητικό δρόμο», στο δρόμο της βαθιάς σχέσης με πλήθος γυναικών συνθετριών, πιανιστών και συγγραφέων .

Η ώθηση ενδυναμώθηκε ορθολογικά με την  μελέτη των έξης βιβλίων :

α)»Les compositrices en France Au XIX siecle» της Γαλλίδας μουσικολόγου και τραγουδίστριας όπερας Florence Launay, η οποία δημοσίευσε την διατριβή της το 2006 με τίτλο "Γυναίκες Συνθέτριες στη Γαλλία τον 19ο Αιώνα" από τις εκδόσεις Fayard

β) “L’ acces des femmes a l’ expression musical” , των δύο γυναικών  κοινονιωλόγων και μουσικολόγων Anne –Marie Green et Hyacinthe Ravet. Και

γ)  “Η Μουσική δεν είναι γένους θηλυκού;”  της αγαπημένης και θαυμαστής πιανίστριας και συγγραφέως Έφης Αγραφιώτη.

Ποια κοινά μοτίβα ή εμπόδια εντοπίζετε στις ζωές των συνθετριών που παρουσιάζετε, ανεξαρτήτως εποχής ή γεωγραφικής περιοχής;

Τα κοινά μοτίβα είναι:

α) οι δυσκολίες πρόσβασης στις σπουδές σύνθεσης

β)οι επικρατούσες προκαταλήψεις σχετικά με τις γυναικείες πνευματικές ικανότητες.

και

γ)η άρνηση και ο φόβος της μυστικιστικής δύναμης της γυναίκας.

Στο έργο σας υπογραμμίζεται η «σιωπή της Ιστορίας» απέναντι στις γυναίκες. Πώς προσεγγίσατε τη διαδικασία της ιστορικής αποκατάστασης αυτών των μορφών;

Η  προσέγγιση γίνεται πάντα με μια ερώτηση στο κέντρο: Αχ αυτή η ερώτηση... έρωτος ορμητική ερωή..... Αυτή η «ερωή», είναι ταυτόχρονα ορμή και γρήγορη κίνηση ηρωική σαν την μουσική, ησυχία και αποχή και σωτηρία σαν τον λόγο και αντίστροφα.....Πάντα με μια απάντηση με ερωτηματικό.  Αυτή η “ερωτηματική σκέψη” μου δίνει την εγγύτητα και την απόσταση.  Σαν παύση και νότα, σαν μελωδία και ρυθμός, σαν επανάληψη ισχυρού και αδυναμου στίχου. Αυτή η ερώτηση λειτούργησε και λειτουργεί μέσα μου σαν «γέφυρα» ανάμεσα στον Ον άνθρωπος και στο "Ον" αστερισμός σκέψης, με μία αρμονία.

Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη συνθέτρια που σας συγκίνησε ιδιαίτερα ή αισθανθήκατε πιο κοντά της ως γυναίκα ή ως δημιουργός;

Αχ  αχ  δυσκολεύομαι να διακρίνω. Πώς να προδώσω όλες αυτές που ήταν δυνατές σαν στοιχεία της φύσης, σαν θύελλες. Τις αγαπαω και έχω συνδεθεί με όλες τόσο πολυ. Ωστοσο  ας υποχωρήσω.... ας προβώ σε μια απιστία... Με γοητεύουν οι  γυναίκες Τρομπαιρίτζ που έζησαν στην Νότια Γαλλία τον 12ο αιώνα και δεν φοβούνται να εκφράσουν τα συναισθηματά τους. Η Gaspara Stαmpa  με την δύναμη της παθιασμένης ερωτικής της ποίησης, με την δύναμη της φωνής της που ισχυριζόταν: «Αν, αν και άθλια και ποταπή γυναίκα, εξακολουθώ να κουβαλάω μια τόσο ευγενική φλόγα, γιατί να μην δώσω μόνο ένα μικρό κομμάτι της στον κόσμο, με χιούμορ και στυλ;» Αυτήν που αντανακλά μια αυθεντικότητα... αυτήν που προσεύχεται “…. Κύριε, σε σένα που μαλακώνεις τις καρδιές και κάνεις να ζεσταίνεται το παγωμένο χιόνι, σε εσένα που γλυκαίνεις κάθε επαχθές και άγριο βάρος για εκείνους που φλογίζονται στις άγιες φωτιές σου, σε εσένα προστρεχω…”

Η Κλάρα Σούμαν με ένα βαρυ πεπρωμένο που είχε το πιανο για σπίτι της  και βάζει πενταλ πάνω στον χρόνο…….

Αν μπορούσα να συνεχίσω…..δεν θα τελείωνα….

Ποια η σχέση ανάμεσα στη μουσική δημιουργία και στη γυναικεία εμπειρία, όπως αυτή αποτυπώνεται στο έργο των συνθετριών που μελετήσατε;

Η σχέση είναι μυστικιστική και αποκαλυπτική. Σιωπηλή και κραυγαλέα. Όπως ο σπόρος σιταριού μέχρι να αφαιρεθεί ο φλοιός που το καλύπτει.

Ανάληψη του βάρους. 

Αυτή είναι η ευθύνη τους και η δική μας ευθύνη.

Εάν το κάνουμε συνειδητά τότε θα βαπτισθεί το κρανίο μας. 

Κατά τη γνώμη σας, πόσο βαθιά έχουν ριζώσει τα έμφυλα στερεότυπα στη μουσική εκπαίδευση και παραγωγή μέχρι σήμερα;

Βαθιά ριζώνουν τα έμφυλα στερεότυπα γιατί έχει πνιγεί η διακριση ΜΑΣ.

Θα πρέπει να αποτινάξουμε άντρες και γυναίκες τις προκαταλήψεις….., αυτην τη σκόνη….

Η νεα ανάγνωση της Ιστορίας θα μπορέσει να είναι μία ιστορία μη διχοτομημένη, μη διχασμένη και ελλιπής.  Θα φωτισθούν οι αδιάβαστες σελίδες της ιστορίας και με αυτό τον τρόπο θα γεννηθεί η νέα συνείδηση και όραμα. Χρειάζεται όμως να ασχοληθουμε με την σκόνη…να καθαρίσουμε….

«....Αυτός ο κονιορτός ο θαυμαστός-Σείριος

Μας καθαίρει

               Αχίτωνες, άπεπλους

                 γυμνοσκελείς

                                      στην λαμπρότητα του Επέκεινα...»

 Η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο αυτοπροσδιορισμού για τις γυναίκες; Και πώς αυτό εκδηλώνεται στις συνθέσεις των γυναικών που παρουσιάζετε;

Η Τέχνη και πολιτισμός ανήκουν στον οίκο της πνευματικής και σωματικής γνώσης, που αποκαλείται επίσης “η γνώση  της καρδιάς”. Αγνοημένοι και περιφρονημένοι σαν όντα από μια κοινωνία που έχει στοιχεία και σύμβολα μόνο την δύναμη  και την εμφάνιση (δηλαδή μονοδιάστατη δράση και σκέψη), οι τρεις διαστάσεις (επιθυμία, ησυχία και προσ-ευχή σαν ένα στοχαστικό Άνοιγμα), που είναι η ρίζα και η τροφοδοσία της τέχνης, ο άλλος πολος της ζωής ξεχνιέται συχνά. Αυτός ο άλλος πολος αντιπροσωπεύει, βεβαια, το κλειδί της ελευθερίας για όλα τα ανθρώπινα όντα:  Σκεφτείτε μία εικόνα για την τέχνη και τον πολιτισμό, με ένα κλειδί στο χέρι μας:

η επιθυμία ανοίγει την πόρτα, 

η ησυχία μας επιτρέπει  να παραμείνουμε εκεί, 

η προσ-ευχή, αυτό το στοχαστικό άνοιγμα, προστατεύει την εσωτερική κατοικία μας.

Ολες οι συνθέτριες γυναίκες μας μυούν σε αυτό το ταξίδι της γνώσης της καρδιάς και με ένα κλειδί στο χέρι μας προτρέπουν: “Αξίζει να κρατηθείτε μέσα σε αυτό τον αψηλάφητο φωτισμό, μέσα στο ειρηνικό βάθος της ησυχίας, και μέσα στη ζωντανή φωτιά της επιθυμίας. Με αυτό τον τρόπο θα συλλάβετε το άπειρο της ύπαρξής”.

Ποια ήταν η πιο μεγάλη πρόκληση στη συγγραφή αυτού του βιβλίου – η έλλειψη πηγών, η συναισθηματική εμπλοκή ή κάτι άλλο;

Η πρόκληση ήταν και συνεχίζει να είναι η «Θηλυκοποίηση του κόσμου», όχι ως περιγραφική κατάσταση, όχι ως άρνηση του αρσενικού στοιχείου της ζωής  αλλά ως “μοντέλο διανοητικής κατανόησης”, ως  “στρατηγική” μέσα από την οποία φωτίζεται αυτό που η παραδοσιακή ιστορική επιστήμη έχει συσκοτίσει.  Αυτή η  ανακάλυψη και η συνειδητοποίηση της «θηλυκής αντίληψης του κόσμου» λειτουργεί μέσα μου ως κλειδί, ως μια νέα προσέγγιση της ζωής που επαναπροσδιορίζει τις παραδοσιακές ανδρικές αξίες, πάνω στις οποίες στηρίχτηκε η πατριαρχική κοινωνία.

Αν αυτό το βιβλίο διαβαστεί από ένα κορίτσι που ξεκινά τώρα τη μουσική του πορεία, τι θα θέλατε να αποκομίσει από τις ιστορίες αυτών των γυναικών;

Πολλά θα αποκομίσουν:

α) την δύναμή τους,

β)την πίστη τους στο αεράκι που φυσάει μέσα τους.

γ) την ανάληψη του πεπρωμένου τους καθώς συνειδητοποιούν ότι δεν έχουν άλλο δρόμο να πάρουν παρά μόνο να αποκαλυφθούν στο φως.

Θεωρείτε ότι η εποχή μας είναι πιο δεκτική στο να «ακούσει» τις γυναικείες φωνές του παρελθόντος και, αν ναι, τι ρόλο παίζει η τέχνη σε αυτή τη μεταστροφή;

Σιγά-σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες «θηλυκές» αξίες που αναδεικνύουν τη διάσταση της “σχέσης” με κυρίαρχο δεδομένο την “αγάπη” και το “συναίσθημα”, και κεντρικό στόχο τη” συν – ύπαρξη” με τον άλλον.” Η διάσταση δε της σχέσης δεν έχει παρελθόν ούτε μέλλον. Είναι πάντα ΠΑΡΟΝΤΙΚΗ.

Διδασκόμαστε με δύο δυνάμεις: της τέχνης και του λόγου της δικαιοσύνης. Η τέχνη είναι μια γλώσσα παράδοξη, εγκωμιαστική και προστακτική ταυτόχρονα, σε αντίθεση με τον νηφάλιο και επιχειρηματικό λόγο της δικαιοσύνης. Σήμερα ζητούμε τον αδύνατο τόπο, μιας αδιανόητης συμφιλίωσης, τον τόπο μιας ριζικής ασυμβατότητας. Δεν καταργείται ο κανόνας της δικαιοσύνης, ο κανόνας των νηφάλιων επιχειρημάτων…. απλώς εκτρέπεται!!!! στην «κατεύθυνση της γενναιοδωρίας». Η γενναιοδωρία είναι μια ποιητική στάση που  διασώζει τη δικαιοσύνη από τις χρησιμοθηρικές και ωφελιμιστικές της εκπτώσεις.  Δεν χρειάζεται να θυματοποιείται ο άλλος, άντρας ή γυναίκα. Δεν χρειάζεται να δικάζεται το ΔΙΠΛΟ ΕΙΝΑΙ μας, αλλά να τοποθετείται και να εγγραφεται στην υπέρηθική διάσταση της αγάπης. Ναι ……..η αγαπη στο τώρα, στο παρόν. Οχι στο παρελθόν ή στο μέλλον. Η αγαπη δεν χρησιμοποεί τον λόγο "θα αγαπήσω" ουτε το "αγάπησα". Είναι μόνο ΠΑΡΟΝ  …..αγαπώ πάντα και αιώνια….. Χρειάζεται να ξεπλύνουμε τον φόβο, την εξάρτηση, την αυτολύπηση, την αγωνια ...  Να τα ξεπλύνουμε όλα  οπως η βροχη ξεπλένει την σκόνη πολλων ημερών απο ενα φύλλο. Τοτε ισως βρούμε αυτο το περιέργο λουλουδι που ο ανθρωπος αναζητά τοσο πολυ την “Α-ΛΗΘΕΙΑ”, την ΜΗ ΛΗΘΗ.

«Τι ψιθυρίζει μέσα μου σιωπηλά;

Τι ήχοι-εικόνες, αγαπημένοι-όνειρα, θνητοί-αθάνατοι,

Μανουάλια- βλέμματα, στασίδια- αισθήσεις,

πεντακάθαρες προαισθήσεις.

Κάτι κινείται σιωπηλά

και με καλεί να το γεννήσω.

 

Κάτι φλέγεται στα πυρωμένα βράχια

και με καλεί να το ξορκίσω.

 

Μια εκκλησία από ελιές με ψάλτες τζιτζίκια

                            ημερώνουν υγρούς πόνους

                            αγκαλιάζουν χωμάτινους φόβους

 

Το θαύμα συντελείται

 

Η πομπή συνεχίζεται

Εγώ πήρα την αγιότητα αγκαλιά θρηνώντας

την άγνοια του πόθου.

την κακοπάθεια της αυθάδειας

την πανουργία της αρέσκειας

την αναισθησία της καρτερίας

της πραότητα της ανδρείας

την μεγαλοψυχία της ασωτίας,

την σεμνότητα της ζημιάς

την μεγαλοπρέπεια της αναισχυντίας

 

Όλα...μεταξωτά του ανεξάντλητου παλμού.

Της Αλεξίας Βλάρα, 29/06/2025